Misterium, jak forma dramatu, scenicznej prezentacji treści biblijnych lub żywotów świętych, sięga swymi korzeniami średniowiecza. Początki nowożytnej tradycji ich odprawiania, a następnie inscenizacji, datuje się na X wiek.

Początkowo misteria składały się głównie z obrzędów liturgicznych, ale stopniowo pojawiały się w nich także wspólne śpiewy i poetyckie sceny aktorskie. Na mocy zaleceń reformatorskiego Soboru Trydenckiego, misteria odgrywano głównie w kościołach, jednakże szybko wyszły one poza mury świątyń, goszcząc coraz częściej także np. na placach miejskich. Z czasem zaczęły ulegać stopniowo zeświecczeniu, tracąc swój pierwotny, religijny charakter i przeradzając się w zwykły teatr.

Pierwsze inscenizacje misteryjne stanowiły odpowiedź na potrzeby ludności, domagającej się możliwości osobistego „uczestniczenia” w najważniejszych wydarzeniach z Pisma Świętego. Dlatego też poruszane w nich tematy związane były najczęściej z jednym z wielkich świąt świata chrześcijańskiego: Bożym Narodzeniem, Zmartwychwstaniem Pańskim czy Bożym Ciałem.

W Polsce misteria znane są od XVI wieku. Ich rozwój, powstrzymany wówczas jednak szybko przez falę reformacji, a następnie zaborów, nastąpił ponownie w XX wieku. Obecnie, spośród typu widowisk, największą popularnością cieszą się najczęściej odgrywane jasełka oraz misteria męki pańskiej.

Polskie misteria pasyjne mają zwykle charakter tradycyjny – drogi krzyżowej rozbudowanej o sceny nawiązujące do poszczególnych stacji. Przykładem może być tutaj najstarsze w naszym kraju misterium, odbywające się od XVII wieku w Kalwarii Zebrzydowskiej.

Cierpienie Chrystusa i Jego zwycięstwo nad śmiercią, podobnie jak i sam fakt istnienia śmierci, fascynują ludzkość od tysiącleci, nie pozostawiając nikogo obojętnym. Wzmożona aktualnie popularność inscenizacji pasyjnych jest odpowiedzią na pytanie o sens cierpienia, zaproszeniem dla współczesnego człowieka do zatrzymania się w pędzie codziennego życia i refleksji nad najważniejszymi wartościami.

Koncentrując się wokół męki, śmierci i niekiedy także zmartwychwstania, ukazują Paschę Chrystusa – Jego przejście ze śmierci do życia po prawicy Ojca. Jest to wydarzenie bez precedensu w dziejach świata. A przecież już zgodnie z tradycją żydowską Pascha, jako pamiątka przejścia Boga przez Egipt podczas zniewolenia Narodu Wybranego, to zdarzenie niepowtarzalne i niepojęte. Do tych tajemnic powracamy co roku w okresie Wielkanocy, aby wspominać je, odkrywać na nowo, poznawać i zgłębiać, także za pośrednictwem spektaklu.

Znaczenie pojęcia „misterium” pogłębia również jego źródło. W języku greckim, mystērion, a w łacinie mysterium, oznaczają „tajemnicę”. Te dwa wyrazy są zarazem synonimem wyższego wtajemniczenia, a wiec podkreślają fakt głębszego, bardziej wyjątkowego przeżywania owej tajemnicy.

W rozumieniu chrześcijańskim „misterium” oznacza bardziej wnikliwe wejście w rzeczywistość Bożego Objawienia, a za jego sprawą głębszej obecności Boga w świecie. Ujawnia ono zarazem jej cel – zbawienie całej ludzkości.

Pojęcie „misterium” sugeruje zatem coś nadzwyczajnego, dostępnego nielicznym. W przypadku Misterium Męki Pańskiej chodzi rzeczywiście o niezwykłe przeżycie i dogłębne zrozumienie zdarzeń, które legły u podstaw chrześcijaństwa. Jednakże żadną miarą nie ma ono kogokolwiek wyróżniać, wynosić ponad innych. Ma być narzędziem głoszenia Ewangelii – Dobrej Nowiny o Zbawieniu – dostępnym i ofiarowanym człowiekowi, każdemu, kto tylko zechce je przyjąć.

„Spodobało się Bogu w swej dobroci i mądrości objawić samego siebie i ukazać tajemnicę swej woli (por. Ef 1, 9), dzięki której ludzie przez Chrystusa, Słowo, które stało się ciałem, mają dostęp do Ojca w Duchu Świętym i stają się współuczestnikami Bożej natury”. (Sobór Watykański II, konst. Dei verbum, 2)

Misterium Męki Pańskiej na poznańskiej Cytadeli, odbywające się raz do roku, w sobotę poprzedzającą Niedzielę Palmową po zmierzchu na placu pod Dzwonem Pokoju, pozwala przeżyć ostatnie godziny z życia Chrystusa, począwszy od wjazdu do Jerozolimy, po Jego śmierć i zmartwychwstanie. Od czasu pierwszej inscenizacji uczestnicy podkreślają szczególną wagę sceny Zmartwychwstania. Wyraża ją finał spektaklu, kiedy to zmartwychwstały Chrystus spotyka się ze swoją Matką.

W widowisku wykorzystuje się nowoczesne środki techniczne i artystyczne: światło, dźwięk, obraz, przejmującą muzykę i śpiew chóralny oraz efektowne kostiumy i monumentalną scenografię. Wszystkie te elementy współtworzą niepowtarzalny, niezwykły spektakl, łącząc tradycyjny przekaz z nowoczesną oprawą medialną. Misterium Męki Pańskiej wpisało się już też na stałe w krajobraz kulturalny i artystyczny Poznania i cieszy się coraz większym zainteresowaniem widzów z innych miast, a nawet z zagranicy, którzy co roku, w liczbie około stu tysięcy, przybywają na Cytadelę. Nie są jedynie publicznością, lecz uczestnikami widowiska w wymiarze wspólnotowym.

Również Poznańska Cytadela, gdzie rozgrywa się spektakl, jest miejscem szczególnym. Podczas II wojny światowej była ona sceną krwawych walk, a wcześniej również więzieniem i miejscem kaźni. Sam Dzwon Pokoju jest wyrazem solidarności z Hiroszimą, upamiętniającym wybuch bomby atomowej nad tym miastem. Dlatego też przeszłość przenika się tu z teraźniejszością w sposób naturalny, tworząc swoisty „pomost duchowy” między epokami.